Khí thải và điện khí hóa: Cuộc chơi sống còn của xe máy truyền thống tại Việt Nam

Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp cùng Bộ Tài nguyên và Môi trường hiện đang xây dựng Dự thảo lộ trình áp dụng quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về kiểm soát khí thải đối với mô tô, xe máy đang lưu hành tại Việt Nam. Đây là một bước tiến quan trọng trong nỗ lực giảm thiểu ô nhiễm không khí từ phương tiện giao thông cá nhân, đặc biệt tại các đô thị lớn.

Theo Dự thảo, lộ trình triển khai kiểm định khí thải được phân chia theo từng nhóm địa phương. Cụ thể, tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh hai đô thị có mật độ phương tiện cao nhất cả nước việc kiểm định khí thải đối với mô tô, xe máy đang lưu hành sẽ chính thức được áp dụng từ ngày 1/1/2027. Bốn thành phố trực thuộc Trung ương khác gồm Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ và Thừa Thiên Huế sẽ bắt đầu triển khai từ ngày 1/1/2028. Các tỉnh, thành còn lại dự kiến sẽ áp dụng từ năm 2030, tùy vào điều kiện thực tế của từng địa phương.

Lộ trình phân loại tiêu chuẩn khí thải cũng được xây dựng cụ thể dựa trên năm sản xuất của phương tiện:

• Mô tô sản xuất trước năm 2008: áp dụng mức khí thải 1
• Mô tô sản xuất từ 2008–2016: áp dụng mức 2
• Mô tô sản xuất từ 2017 đến 30/6/2026: áp dụng mức 3
• Mô tô sản xuất sau ngày 1/7/2026: áp dụng mức 4
• Với xe máy, tiêu chuẩn được phân loại như sau:
• Sản xuất trước năm 2016: áp dụng mức khí thải 1
• Sản xuất từ năm 2017 đến 30/6/2027: áp dụng mức 2
• Sản xuất từ tháng 7/2027 trở đi: áp dụng mức 4

Đáng chú ý, từ ngày 1/1/2032, toàn bộ mô tô và xe máy đang lưu hành tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh sẽ bắt buộc phải đáp ứng tối thiểu mức khí thải 2, bất kể năm sản xuất, thể hiện rõ định hướng siết chặt kiểm soát khí thải tại hai thành phố có tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng bậc nhất cả nước.

Việc triển khai lộ trình kiểm định khí thải này được kỳ vọng không chỉ góp phần nâng cao chất lượng không khí đô thị, mà còn thúc đẩy người dân chuyển đổi sang các dòng xe mới, tiết kiệm nhiên liệu và thân thiện với môi trường hơn đặc biệt là xe điện và xe sử dụng công nghệ đốt cháy sạch.

Hà Nội từng bước hiện thực hóa chiến lược kiểm soát khí thải – chuẩn bị cho giai đoạn phát triển giao thông bền vững

Bắt đầu từ ngày 1/1/2025, theo Nghị quyết của Hội đồng Nhân dân Thành phố, Hà Nội sẽ chính thức triển khai thí điểm vùng phát thải thấp (Low Emission Zone - LEZ) tại một số khu vực thuộc quận Hoàn Kiếm và Ba Đình. Đây là bước đi đầu tiên trong lộ trình từ 2025 đến 2030 nhằm kiểm soát phát thải phương tiện cá nhân, đồng thời khuyến khích các địa phương khác trên địa bàn thành phố chủ động xây dựng và triển khai vùng phát thải thấp phù hợp với điều kiện thực tiễn.

Trên thực tế, đề xuất kiểm soát khí thải đối với xe máy không phải là ý tưởng mới. Ngay từ năm 2010, Chính phủ đã phê duyệt chủ trương kiểm định khí thải xe máy định kỳ hàng năm, với mục tiêu đến năm 2015 kiểm soát được khoảng 80–90% tổng số xe máy đang lưu hành tại hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM. Đồng thời, hệ thống trung tâm kiểm định khí thải cũng được định hướng phát triển. Tuy nhiên, các kế hoạch này chưa thể đi vào thực tế vì nhiều rào cản liên quan đến hạ tầng kỹ thuật, nguồn lực tài chính, cũng như tâm lý xã hội chưa sẵn sàng. Tương tự, vào năm 2012, Công an TP.HCM từng đề xuất dự thảo quy chế niên hạn sử dụng cho mô tô 2, 3 bánh, xe gắn máy và cả xe máy điện, nhưng đến nay vẫn chưa được triển khai chính thức.

Trong bối cảnh đó, việc kiểm soát khí thải từ phương tiện cá nhân, đặc biệt là xe máy và ô tô chạy nhiên liệu hóa thạch, trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo nghiên cứu của Viện Môi trường Tài nguyên, Đại học Quốc gia TP.HCM, xe máy là nguồn phát thải chính của nhiều loại chất gây ô nhiễm không khí đô thị: chiếm 29% lượng khí NO, 90% khí CO, 65,4% hợp chất hữu cơ bay hơi không metan (NMVOC), 37,7% bụi mịn và 31% bụi siêu mịn PM2.5 những tác nhân trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và chất lượng sống tại các thành phố lớn.

Trước thực trạng này, Ngân hàng Thế giới trong một báo cáo chuyên sâu đã nhận định: quá trình chuyển đổi sang phương tiện giao thông chạy điện tại Việt Nam là phức tạp và đa tầng, đòi hỏi sự phối hợp liên ngành. Bên cạnh các chính sách hạn chế dần phương tiện sử dụng xăng dầu, Việt Nam cần đồng thời phát triển hệ sinh thái hỗ trợ xe điện, bao gồm: tăng cường cung ứng và sản xuất phương tiện điện (EV), hỗ trợ người tiêu dùng tiếp cận EV, xây dựng hệ thống trạm sạc điện, điều chỉnh hạ tầng lưới điện để đáp ứng nhu cầu sạc, và đặc biệt là đào tạo nguồn nhân lực kỹ thuật có tay nghề phục vụ ngành công nghiệp xe điện.

Khung chính sách cho quá trình chuyển đổi này đã được xác lập rõ ràng qua Quyết định số 876/QĐ-TTg ngày 22/7/2022 do Thủ tướng Chính phủ ký ban hành, phê duyệt Chương trình hành động về chuyển đổi năng lượng xanh trong giao thông vận tải. Chương trình đặt mục tiêu phát triển hệ thống giao thông phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, đồng thời xây dựng lộ trình cụ thể cho tất cả các loại hình vận tải: đường bộ, đường sắt, hàng hải, hàng không và giao thông đô thị.

Đáng chú ý, theo lộ trình đề ra, đến năm 2040, Việt Nam sẽ từng bước hạn chế và tiến tới dừng hoàn toàn việc sản xuất, lắp ráp và nhập khẩu ô tô – xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch, chuyển dịch hoàn toàn sang phương tiện sử dụng năng lượng sạch.

Hiện tại, Việt Nam là thị trường xe điện hai bánh lớn thứ hai thế giới, chỉ đứng sau Trung Quốc. Tính riêng năm 2022, xe điện hai bánh (E-2W) đã chiếm 12% tổng doanh số thị trường xe hai bánh bao gồm cả xe máy và xe gắn máy. Với đà tăng trưởng hiện nay, Việt Nam được đánh giá là đã sẵn sàng bước vào giai đoạn tăng tốc triển khai E-2W trên quy mô lớn. Thị trường cung ứng cũng đã phát triển tương đối đa dạng và sôi động, với sự tham gia của nhiều doanh nghiệp trong và ngoài nước cạnh tranh về chất lượng, công nghệ và giá thành – tạo tiền đề vững chắc cho chiến lược điện hóa giao thông trong những năm tới.

Điện khí hoá xe hai bánh

Bức tranh thị trường xe máy điện tại Việt Nam đang bước vào giai đoạn tăng trưởng rõ nét, đặc biệt trong bối cảnh Chính phủ đẩy mạnh các chính sách siết chặt tiêu chuẩn khí thải nhằm kiểm soát ô nhiễm không khí và hướng đến phát triển giao thông bền vững.

Trong vài năm trở lại đây, thị trường xe máy điện trong nước đã có những bước chuyển biến đáng chú ý, khi xu hướng dịch chuyển từ phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch sang phương tiện chạy điện ngày càng rõ rệt. Điều này phản ánh qua sự gia tăng mạnh mẽ về số lượng mẫu xe mới – không chỉ đa dạng về thiết kế mà còn được tích hợp nhiều công nghệ hiện đại như kết nối thông minh, hệ thống định vị, và kiểm soát pin thông minh. Đặc biệt, các hãng sản xuất đang tập trung phát triển các mẫu xe nhắm đến nhóm khách hàng trẻ học sinh, sinh viên và nhân viên văn phòng trong độ tuổi từ 18 đến 40 vốn là những người có tư duy cởi mở, quan tâm đến xu hướng công nghệ và môi trường sống.

Dữ liệu từ Research and Markets cho thấy tiềm năng tăng trưởng của thị trường là rất lớn, với giá trị dự báo có thể vượt mốc 10,2 tỷ USD vào năm 2030. Đây là tín hiệu tích cực, không chỉ cho các doanh nghiệp nội địa mà còn thu hút sự quan tâm của các thương hiệu quốc tế đang tìm kiếm cơ hội mở rộng tại Đông Nam Á.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy mức độ chấp nhận xe máy điện tại Việt Nam vẫn chưa thực sự tương xứng với tiềm năng. Dù đã có những cải tiến đáng kể về sản phẩm, thị trường hiện chỉ tiêu thụ khoảng 200.000 đến 230.000 xe mỗi năm – con số còn khá khiêm tốn so với tổng dung lượng thị trường xe máy nói chung. Rào cản lớn nhất đến từ tâm lý tiêu dùng vốn đã quen với xe xăng truyền thống: người tiêu dùng còn lo ngại về độ bền của pin, khả năng vận hành, cũng như hệ thống trạm sạc chưa phủ đủ rộng.

Thêm vào đó, áp lực cạnh tranh trên thị trường ngày càng gia tăng khi ngày càng có nhiều thương hiệu mới cả trong và ngoài nước gia nhập cuộc chơi. Điều này buộc các doanh nghiệp hiện diện tại Việt Nam phải không ngừng cải tiến chất lượng sản phẩm, đầu tư vào dịch vụ hậu mãi và đặc biệt là phải thay đổi tư duy thị trường từ bán sản phẩm sang tạo dựng niềm tin và thói quen sử dụng xe điện trong tâm trí người tiêu dùng.

VinFast Ngọn cờ đầu của thị trường xe máy điện Việt Nam

Kể từ khi thành lập, VinFast đã đầu tư quy mô lớn và bài bản vào lĩnh vực xe máy điện. Tổ hợp sản xuất của hãng được khởi công xây dựng năm 2017 tại Hải Phòng, với tổng diện tích lên tới 335 ha và tổng vốn đầu tư 3,5 tỷ USD minh chứng rõ ràng cho tầm nhìn dài hạn. Năm 2018, VinFast chính thức giới thiệu mẫu xe máy điện đầu tiên Klara, với hai phiên bản sử dụng pin lithium-ion và ắc quy chì-acid, có giá bán lần lượt là 35 triệu đồng và 21 triệu đồng. Sự xuất hiện của VinFast Klara ngay lập tức tạo được tiếng vang lớn trên thị trường nhờ lợi thế nội địa, thiết kế hiện đại, công nghệ tiên tiến và hệ sinh thái hỗ trợ đầy đủ từ trạm sạc đến hậu mãi điều mà nhiều thương hiệu cùng thời như Anbico, Pega, DK Bike, SYM hay KYMCO còn hạn chế.

Sau Klara, VinFast liên tục mở rộng dải sản phẩm, giới thiệu các mẫu xe như Feliz S, Vento S, Evo200/Evo200 Lite và Klara S2, trải dài từ phân khúc trung cấp đến cao cấp, nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của người tiêu dùng Việt từ người trẻ cần xe cá tính, thời trang đến nhân viên văn phòng, hộ gia đình cần mẫu xe ổn định, bền bỉ.

Dat Bike Tân binh tạo dấu ấn mạnh mẽ với công nghệ riêng

Một cái tên nổi bật khác không thể không nhắc đến là Dat Bike – startup công nghệ thuần Việt gia nhập thị trường năm 2021 với mẫu Weaver 200. Điểm nhấn lớn nhất của mẫu xe này là khả năng di chuyển tới 200 km chỉ với một lần sạc đầy trong 3 giờ, điều chưa từng có trước đó ở xe máy điện nội địa. Những năm sau đó, Dat Bike tiếp tục phát triển thêm các phiên bản mới như dòng Quantum S-series, với mức giá dao động từ 35 đến 51 triệu đồng, thiết kế hướng đến người dùng quen thuộc với kiểu dáng xe tay ga truyền thống.

Selex Motors Khai thác thị trường ngách trong lĩnh vực giao vận

Vào cuối năm 2022, thị trường xe máy điện Việt Nam tiếp tục chứng kiến sự xuất hiện của Selex Motors  một startup khác với hướng đi khác biệt. Mẫu xe Camel của Selex được thiết kế chuyên biệt cho nhu cầu giao hàng, vận chuyển với khả năng chở hàng hóa lên đến 225 kg lấy cảm hứng từ hình tượng lạc đà bền bỉ, linh hoạt. Đây là bước đi chiến lược khi thị trường logistics đang bùng nổ tại Việt Nam và đòi hỏi những phương tiện xanh, tiết kiệm, thân thiện với môi trường.

Các thương hiệu Trung Quốc Từ xe trôi nổi đến đầu tư bài bản

Nếu quay ngược thời gian 20 năm trước, thị trường xe máy điện Việt Nam từng bị thống trị bởi các mẫu xe trôi nổi, chủ yếu nhập khẩu từ Trung Quốc với chất lượng thấp, nhắm vào học sinh, người nội trợ và người cao tuổi di chuyển quãng ngắn. Tuy nhiên, cục diện nay đã khác. Những thương hiệu Trung Quốc như Yadea, DK Bike, Detech, Pega, TAILG, Anbico… không chỉ tiếp tục mở rộng mạng lưới phân phối mà còn đầu tư nhà máy lắp ráp trực tiếp tại Việt Nam. Mục tiêu là tối ưu chi phí, rút ngắn thời gian đưa sản phẩm ra thị trường và tăng sức cạnh tranh ở nhiều phân khúc từ phổ thông đến cận trung cấp.

Trước làn sóng phát triển mạnh mẽ của các hãng xe điện nội địa như VinFast, Dat Bike hay Selex Motors, các thương hiệu xe máy truyền thống đến từ Nhật Bản và châu Âu cũng buộc phải có những động thái thích nghi để không bị tụt lại phía sau trên thị trường Việt Nam.

Yamaha là một trong những hãng đầu tiên từ Nhật Bản bước vào sân chơi xe máy điện tại Việt Nam với mẫu Neo’s, chính thức ra mắt thị trường vào ngày 30/12/2022. Trước đó, mẫu xe này đã được phân phối tại châu Âu từ tháng 3 cùng năm. Neo’s được nhập khẩu nguyên chiếc, trang bị công nghệ điện tiên tiến nhưng có giá bán lên tới 50 triệu đồng – một con số khá cao nếu so với mặt bằng chung của thị trường. Không chỉ vậy, phạm vi hoạt động của xe mỗi lần sạc lại chưa thực sự ấn tượng, khiến sản phẩm này khó tiếp cận với nhóm khách hàng phổ thông, đặc biệt là trong bối cảnh thị trường nội địa đang cạnh tranh quyết liệt về cả giá lẫn công nghệ.

Tương tự, BMW một thương hiệu xe cao cấp đến từ Đức – cũng tham gia vào thị trường xe máy điện Việt Nam với mẫu CE04, được định vị ở phân khúc siêu cao cấp với giá bán trên 550 triệu đồng. Mặc dù sở hữu thiết kế tương lai, công nghệ hiện đại và hiệu suất vượt trội, CE04 rõ ràng chỉ phục vụ một nhóm khách hàng đặc thù, không nhắm đến thị trường đại chúng.

Honda, thương hiệu vốn được xem là “vua xe xăng” tại Việt Nam, cũng đã bắt đầu bước chân vào lĩnh vực xe máy điện với mẫu ICON e:. Sự xuất hiện của mẫu xe này gây chú ý lớn bởi đây là lần hiếm hoi Honda Việt Nam thử nghiệm sản phẩm chạy điện trong bối cảnh thị trường đã bắt đầu trưởng thành và định hình khá rõ nét. Tuy nhiên, việc tham gia chậm hơn các đối thủ nội địa khiến Honda sẽ phải nỗ lực đáng kể nếu muốn lấy lại vị thế dẫn đầu trong xu hướng điện hoá đang lên.

Theo đánh giá của các chuyên gia Ngân hàng Thế giới, nếu Việt Nam muốn thúc đẩy nhanh quá trình chuyển dịch từ xe máy chạy xăng sang xe máy điện (E-2W), cần có những chính sách can thiệp quyết liệt và đồng bộ. Cụ thể, có bốn trụ cột chính được đề xuất:

Tăng khả năng tiếp cận tài chính cho người tiêu dùng, giúp họ vượt qua rào cản chi phí ban đầu vốn cao hơn so với xe máy truyền thống.

Ban hành các tiêu chuẩn kỹ thuật và quy trình kiểm định an toàn để củng cố niềm tin của người tiêu dùng đối với các sản phẩm E-2W.

Khuyến khích sử dụng pin lithium-ion loại pin cho phạm vi hoạt động rộng và hiệu suất cao hơn, đặc biệt phù hợp với nhu cầu của người dùng tại khu vực nông thôn thay thế dần pin chì-acid hiện vẫn còn phổ biến.

Áp dụng các biện pháp hỗ trợ để loại bỏ dần xe máy chạy xăng đang lưu hành, mở đường cho sự phát triển của các mẫu xe điện mới.

Tùy theo tốc độ và quy mô triển khai các chính sách hỗ trợ, thị trường xe máy điện Việt Nam (E-2W) được kỳ vọng có thể đạt quy mô từ 12 đến 16 triệu xe trong giai đoạn 2024–2035. Mốc này tương đương với 42–56% tổng doanh số xe hai bánh tại Việt Nam, nếu các chính sách được triển khai theo kịch bản nhanh.